مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار

دوتار، سازی است که با صدای دلنشینش، قصه های هزاران ساله ایران زمین را برایمان روایت می کند؛ سازی که نه فقط یک ابزار موسیقی، بلکه بخش جدایی ناپذیری از فرهنگ و هویت مردمان این سرزمین، به خصوص در مناطق خراسان و ترکمن صحراست و مهارت های سنتی ساختن و نواختن آن، میراثی جهانی برای همه ماست.

تصور کنید نوای گرم دوتار، زیر آسمان پرستاره کویر یا در دل کوهستان های سرسبز، چطور روح آدم را جلا می دهد. این ساز، قصه گوی غم ها و شادی های مردمی است که نسل به نسل، دانش ساخت و ظرافت های نواختنش را سینه به سینه منتقل کرده اند. حالا، بریم یه سفر هیجان انگیز، از ریشه های تاریخی این ساز کهن بگیریم و برسیم به ریزه کاری های ساختش، از انتخاب چوب توت تا سیم کشی و بعدش هم با تکنیک های پنجه نوازی و کوک های مختلفش آشنا بشیم. آماده اید؟

دوتار، قصه گوی هزاران ساله: از تاریخ تا یونسکو

دوتار فقط یه ساز نیست، یه سفرنامه است، یه کتاب پر از قصه که هر صفحه و هر خطش با زخمه های پنجه دوتارنوازان، جون می گیره. وقتی از دوتار حرف می زنیم، داریم از یه گنجینه بی نظیر حرف می زنیم که ریشه اش تا دل تاریخ ایران پیش رفته و حالا هم به لطف یونسکو، مهر جهانی بودنش رو هم خورده.

سفر در زمان: دوتار از کجا آمد؟

اگه بخوایم دنبال ردپای دوتار بگردیم، باید حسابی توی تاریخ کاوش کنیم. خیلی ها معتقدند که دوتار اجداد مشترکی با تنبور خراسانی داره که قدمتش به هزاران سال قبل برمی گرده. می دونید، این ساز، اون قدر قدیمی هست که حتی اسمش توی کتاب های علمی بزرگان موسیقی هم اومده. مثلاً فارابی، دانشمند بزرگ ایرانی، توی کتاب معروف و پر و پیمونش، «الموسیقی الکبیر»، حسابی از دوتار (که اون موقع بهش تنبور می گفتند) حرف زده و حتی برای تشریح علمی این ساز، یه بخش جدا هم اختصاص داده. این خودش نشون می ده که دوتار از همون قدیم ندیم ها چه جایگاه ویژه ای داشته.

فارابی در قرن شانزدهم میلادی، پایه های تحقیقات موسیقی خودش رو بر دوتار (تنبور) خراسانی استوار کرده و در کتاب عظیم «الموسیقی الکبیر»، باب مستقلی رو به تشریح علمی این ساز اختصاص داده.

حتی توی شاهنامه فردوسی، این اثر بی نظیر ادبیات فارسی، اشاراتی به سازهایی شده که خیلی شبیه دوتار امروزی ما هستن. این روایات تاریخی، مثل یک راهنما به ما نشون می دن که عمر این ساز به بیش از شش هزار سال می رسه! یعنی تصور کنید، شش هزار سال صدا، شش هزار سال قصه، شش هزار سال تاریخ که از دل این ساز بیرون اومده.

بخشی ها و روایت های ماندگار: دوتار، هویت یک قوم

دوتار فقط یه ساز تنها نیست؛ اون همیشه همراه و همدم مردمان بوده، مخصوصاً توی شمال خراسان و منطقه ترکمن صحرا. اینجا، دوتار تبدیل شده به زبان قصه، به صدای حماسه، به روایتگر دغدغه ها و احساسات ناب. بخشی ها، همون هنرمندان چیره دستی که دوتار می نوازن و قصه می گن، نقش خیلی مهمی توی زنده نگه داشتن این سنت دارن. اون ها حافظه های زنده ای هستند که با سازشون، داستان های عاشقانه، افسانه های کهن و پند و اندرزهای نسل های قبل رو به نسل های جدید منتقل می کنن. توی عروسی ها، شب نشینی ها، و حتی بعضی مراسم خاص، صدای دوتار بخشی هاست که مجلس رو گرم می کنه و دل ها رو به هم نزدیک.

اینجا دوتار فقط ساز شادی نیست، گاهی هم شفابخش زخم های روحه. توی بعضی مناطق، از نوای دوتار برای موسیقی درمانی، مثلاً برای تسکین بیماری سرخک توی بچه ها، یا توی مراسم پرخوانی یا آیینه ذکر استفاده می کردند. این یعنی دوتار، ریشه اش اون قدر عمیقه که با تار و پود زندگی مردم عجین شده و به قولی، توی رگ و خونشون جاریه.

دوتار، افتخار ایران: ثبت جهانی در یونسکو

این همه اهمیت و تاریخ، بالاخره یه روز جهانی شد. توی سال 2019، توی چهاردهمین اجلاس کمیته میراث ناملموس بشری یونسکو که توی کلمبیا برگزار شد، مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار ایرانی، به عنوان چهاردهمین میراث ناملموس ایران، توی فهرست آثار جهانی یونسکو ثبت شد. این اتفاق برای ما ایرانی ها کلی افتخار داشت و یک مهر تأیید دیگه بود بر غنای فرهنگ و هنر این مرز و بوم.

ثبت جهانی دوتار یعنی چی؟ یعنی جهان به این هنر ایرانی تعظیم کرده و ارزش بی بدیلش رو به رسمیت شناخته. این ثبت جهانی، نه فقط یه افتخار، بلکه یه مسئولیت بزرگ هم هست. حالا دیگه همه ما، چه اون هایی که دوتار می سازن، چه اون هایی که می نوازن و چه اون هایی که فقط دوستدار این ساز هستن، باید دست به دست هم بدیم تا این گنجینه ملی رو حفظ کنیم، به نسل های بعدی منتقل کنیم و کاری کنیم که صدای دوتار همیشه توی این سرزمین طنین انداز باشه و پیام دوستی، صلح و تنوع فرهنگی ایران رو به گوش جهانیان برسونه.

از دل چوب تا آوای جادویی: مهارت های ساخت دوتار

ساخت دوتار خودش یه دنیای دیگه است، دنیایی پر از ظرافت، صبر و عشق. یه سازنده دوتار، قبل از اینکه دست به چوب ببره، باید با تمام وجودش این ساز رو حس کنه. از انتخاب چوب گرفته تا تراشیدن و سرهم کردن قطعات، همه و همه یه مهارت سنتی هستن که سالیان سال دست به دست شده. بریم ببینیم این ساز زیبا چطور جون می گیره.

دوتار از چه چیزهایی ساخته شده؟ (آناتومی ساز)

قبل از اینکه وارد جزئیات ساخت بشیم، بهتره اول اجزای اصلی دوتار رو بشناسیم. هر کدوم از این اجزا، نقش خاص خودشون رو توی تولید صدای دلنشین دوتار دارن:

• کاسه: قلب دوتار

  کاسه، همون قسمت گلابی شکل دوتاره که بهش شکم هم می گن. این بخش از چوب درخت توت ساخته می شه. چرا توت؟ چون چوب توت یه خاصیت عالی داره؛ حفره های ریز و متخلخلش باعث می شه صدا بهتر و شفاف تر پخش بشه و به قول سازنده ها، ساز نفس بکشه. کیفیت کاسه، تاثیر مستقیم روی صدای ساز داره.

• دسته: راهنمای انگشتان

  دسته، همون قسمت بلند دوتاره که نوازنده انگشت هاش رو روش حرکت می ده. این بخش معمولاً از چوب گردو، زردآلو یا عناب ساخته می شه که هم مقاومن و هم زیبایی خاصی دارن.

• صفحه (روتار): پوشش رویی

  صفحه، قسمت رویی کاسه است که سیم ها از روش رد می شن. این صفحه هم معمولاً از جنس چوب توت هست و نقش مهمی توی انتقال ارتعاشات سیم ها به داخل کاسه و تقویت صدا داره.

• سیم ها: تار و پود صدا

  اولین سیم های دوتار از روده حیوانات ساخته می شدند، ولی خب با گذر زمان، سیم های ابریشمی و حالا هم سیم های نایلونی یا فولادی جایگزین شدن. البته، خیلی از سازسازها و نوازنده های سنتی هنوز هم ترجیح می دن از سیم های ابریشمی (مخصوصاً برای سیم بم که معمولاً هشت لا نخ ابریشم تابیده می شه و سیم زیر که شش لا نخ ابریشم داره) استفاده کنن تا صدای اصیل تری داشته باشه.

• پرده ها، خرک و گوشی ها: ریزه کاری های مهم

  روی دسته دوتار، معمولاً بین 11 تا 20 پرده بسته می شه که نوازنده با فشار دادن انگشت هاش روی اون ها، صداهای مختلفی رو ایجاد می کنه. خرک، یه قطعه کوچیک چوبی یا استخوانیه که سیم ها از روش رد می شن و ارتعاشات رو به صفحه منتقل می کنه. گوشی ها هم همون پیچ های کوچیک روی سر دسته هستن که با چرخوندنشون، سیم ها رو کوک می کنن.

گام به گام تا تولد یک دوتار: مراحل ساخت

ساخت دوتار یه هنر خاصه که هر سازنده، فوت وفن های خودش رو داره، ولی مراحل کلی اون تقریباً برای همه یکسانه. بیاید با هم قدم به قدم با این فرآیند جادویی آشنا بشیم:

1. انتخاب چوب مناسب: راز اول صدای خوب

   همه چیز از انتخاب چوب شروع می شه. سازنده باید یه تنه توت سالم و بدون گره رو انتخاب کنه. چوب باید حسابی خشک شده باشه، گاهی حتی تا چند سال باید چوب رو توی انبار نگه دارن تا رطوبتش کاملاً از بین بره. این مرحله خیلی مهمه، چون کیفیت چوب، مستقیماً روی صدای نهایی ساز تاثیر می ذاره.

2. تراش کاسه: هنر دست سازنده

   حالا نوبت تراشیدن کاسه است. سازنده با ابزارهای مخصوصش، چوب رو شروع به تراشیدن می کنه و اون رو به شکل گلابی درمی آره. این کار نیاز به دقت و مهارت خیلی بالایی داره تا ضخامت کاسه توی تمام قسمت ها یکسان باشه و صدا به خوبی توی اون بپیچه. بعضی سازنده ها، کاسه رو توی آهک یا پِهِن گاو می خوابوندن تا چوب کمی پوک بشه و صدای بهتری تولید کنه!

3. دسته، صفحه و پرده بندی: مونتاژ دقیق

   بعد از تراشیدن کاسه، نوبت به وصل کردن دسته و صفحه روی اون می رسه. بعد از این مرحله، پرده ها رو با دقت روی دسته می بندن. تعداد پرده ها و فواصلشون، نقش اساسی توی زیر و بمی نت ها داره.

4. سیم کشی و تنظیم اولیه: شروع زندگی ساز

   حالا سیم ها رو روی ساز می کشن و خرک رو جایگذاری می کنن. سیم کشی هم یه مهارت جداگانه است؛ باید بدونن سیم ها رو با چه کششی و چطور ببندن تا صدای خوبی داشته باشه. بعد از سیم کشی، ساز رو برای اولین بار کوک می کنن.

5. پرداخت نهایی: نفس های آخر ساز

   یکی از نکات مهم توی ساخت سنتی دوتار، اینه که معمولاً ساز رو رنگ نمی زنن. چون همون حفره های ریز روی چوب توت که گفتم، توی صدای ساز خیلی تاثیرگذارن و رنگ زدن ممکنه اون ها رو پر کنه و به صدا لطمه بزنه. در عوض، با روغن های طبیعی یا روش های دیگه، ساز رو پرداخت می کنن تا هم چوبش محافظت بشه و هم ظاهر زیبایی پیدا کنه.

دوتار در مناطق مختلف: هر گوشه، یک ساز و یک قصه

شاید براتون جالب باشه که بدونید دوتار توی هر منطقه از ایران، یه جور خاص خودش ساخته می شه و فرق هایی داره. این تفاوت ها هم توی شکل ظاهریه، هم توی ابعاد، و هم حتی توی جنس چوب و تعداد پرده ها. بیایید نگاهی به انواع دوتار در مناطق مختلف بندازیم:

منطقه	ویژگی های ساختاری	تعداد پرده ها
دوتار خراسانی (شمالی)	کاسه از توت، دسته از گردو/زردآلو، معمولاً کمی بزرگ تر از انواع دیگر.	11 تا 12 پرده
دوتار خراسانی (شرقی- تربت جام)	مشابه دوتار شمالی، با کاسه ای کمی متفاوت.	8 پرده
دوتار ترکمنی	کاسه از توت، دسته ای بلند و کشیده از گردو، ظاهر ظریف تر. گاهی دسته ها کمی تزئینات خاص دارند.	معمولاً 12 تا 14 پرده
دوتار مازندرانی/کتولی	کوچک تر و ظریف تر، از چوب های محلی استفاده می شود.	بین 7 تا 10 پرده

این تفاوت ها، هم به دلیل دسترسی به انواع چوب توی هر منطقه است و هم به خاطر سلیقه هنری و نیازهای موسیقایی هر قوم. مثلاً دوتار ترکمن ها معمولاً دسته های کشیده تری دارن و دوتار خراسانی توی هر قسمت از خراسان، باز یه جور دیگه است. همین گوناگونی، به جذابیت این ساز کلی اضافه می کنه.

وقتی چوب و سیم جان می گیرد: مهارت های نواختن دوتار

حالا که دوتار آماده است، نوبت به نواختن می رسه. نواختن دوتار، یه مهارت خاصه که با تار و سه تار و بقیه سازهای زخمه ای فرق می کنه. اینجا دیگه خبری از مضراب نیست، همه کار رو پنجه ها انجام می دن. بیاید با جزئیات این مهارت شیرین آشنا بشیم.

دوتار دستت، دلت آرام: طرز صحیح نشستن و ساز گرفتن

اولین قدم برای نواختن دوتار، اینه که درست و راحت بشینید. دوتار رو معمولاً روی زانو می ذارن، طوری که کاسه اش روی ران پا قرار بگیره و دسته اش رو به سمت بالا مایل باشه. نوازنده باید حسابی راحت باشه تا بتونه ساعت ها ساز بزنه بدون اینکه خسته بشه. حالت بدن و قرار گرفتن دست ها روی ساز، خیلی توی راحتی و کیفیت نوازندگی تاثیر داره.

جادوی پنجه ها: تکنیک های دوتارنوازی

قلب دوتارنوازی، توی تکنیک های پنجه نوازیه. یعنی به جای مضراب، با ناخن و انگشت ها سیم ها رو به صدا درمی آرن. این خودش دنیایی از ظرافت و حس رو می سازه. معمولاً با انگشت شست و سبابه نوازندگی می کنن، ولی گاهی از بقیه انگشت ها هم استفاده می شه.

یکی از ویژگی های خاص دوتارنوازی، تکنیک دو صدایی هست. یعنی نوازنده می تونه همزمان دو سیم رو طوری بنوازه که یه هارمونی قشنگ ایجاد بشه. توی دوتارنوازی شمال خراسان و ترکمن صحرا این شیوه خیلی رایجه. نوازنده می تونه با پنجه زدن به سیم ها، بدون اینکه دستش به صفحه ساز بخوره، یه صدای لطیف و آرام تولید کنه، یا اینکه با برخورد همزمان پنجه به سیم و صفحه، یه صدای ویژه و کوبنده تر ایجاد کنه. این ریزه کاری هاست که به دوتار، یه شخصیت منحصربه فرد می ده و می شه باهاش کلی حس و حال متفاوت رو به شنونده منتقل کرد.

هر کوک، یک دنیا: انواع کوک در دوتار

کوک کردن دوتار، خودش یه مهارت سنتی و خیلی مهمه. سیم های دوتار رو به فواصل مختلف کوک می کنن که توی هر منطقه، یه جور خاص خودشه. توی شمال خراسان، دو نوع کوک اصلی داریم:

• کوک نوایی (نسبت چهارم)

  این کوک که بهش کوک چهارم هم می گن، بیشتر برای آهنگ ها و مقام هایی استفاده می شه که حس و حال نوایی و عرفانی دارن.

• کوک ترکی و کردی (نسبت پنجم)

  این کوک که بهش کوک پنجم هم می گن، برای آهنگ ها و مقام های شادتر و ریتمیک تر استفاده می شه. خیلی از آهنگ های فارسی شمال خراسان هم با همین کوک پنجم اجرا می شن.

بسته به نوع کوک، آهنگ های مختلفی رو می شه اجرا کرد. مثلاً با کوک ترکی می تونیم آهنگ هایی مثل گرایلی، تجنیس، شاختایی، نالش، دوست محمد و غریب رو بنوازیم. و با کوک کردی هم آهنگ های معروفی مثل الله مزار، لو، درنا و جعفر قلی رو اجرا می کنن. تفاوت کوک ها، دنیایی از نغمه های مختلف رو برای دوتارنواز باز می کنه.

قصه ها و نغمه ها: مقام های دوتار

مقام ها توی دوتارنوازی، همون الگوهای ملودی و ریتمی هستند که هر کدوم یه قصه یا حس خاصی رو بیان می کنن. این مقام ها معمولاً به دو بخش تقسیم می شن:

• بخش های آوازی (قصه گو): این قسمت ها بیشتر برای روایت داستان ها و حماسه ها استفاده می شن و حالت روایی دارن.
• بخش های ریتمیک: این نغمات معمولاً بین داستان ها و برای گذار از یک روایت به روایت دیگه نواخته می شن و ریتمیک تر هستن. مثل مقام حریف کش که یکی از مهم ترین مقام های ریتمیک دوتار به حساب میاد.

دوتار معمولاً سازی برای تک نوازیه، یعنی نوازنده خودش تنها می نوازه و قصه می گه. ولی گاهی توی مجالس عروسی و شب نشینی ها، دوتار با سازهایی مثل کمانچه، دایره یا تنبک هم همراه می شه و یه همنوازی دلنشین رو خلق می کنه. در گذشته، توی مجالس شادی، اول شب برای هیجان و رقص از سورنا و دهل استفاده می کردند و آخر شب، بخشی ها توی اندرونی دوتار می نواختند و مجلس رو با قصه هاشون گرم می کردند.

سیم های دوتار، رگ های تاریخ: از پیشکسوتان تا آینده

دوتار، مثل هر هنر سنتی دیگه ای، مدیون کسانیه که با عشق و علاقه، اون رو زنده نگه داشتن؛ چه سازنده هایی که با چوب و سیم جونش دادن، و چه نوازنده هایی که با پنجه هاشون، روح رو توی کالبدش دمیدن. بیاید نگاهی بندازیم به این پاسداران دوتار و همچنین چالش ها و فرصت هایی که برای آینده این هنر وجود داره.

آوازه خوانان و سازسازان: ستارگان دوتار

تاریخ دوتار، پر از اسم های بزرگیه که هر کدوم توی زمان خودشون، نقش مهمی توی حفظ و گسترش این هنر داشتن. از پیشکسوتان دوتارنوازی می تونیم به این اسامی اشاره کنیم: حاج قربان سلیمانی، استاد نظر محمد سلیمانی، عباسقلی رنجبر، نظرلی محجوبی، محمدحسین یگانه و الیاقلی یگانه. این بزرگان، سال ها با نوای سازشون دل ها رو تسخیر کردن و کلی شاگرد تربیت کردن.

اما امروز هم نسل جدیدی از هنرمندان هستن که پرچم دوتار رو بالا نگه داشتن و با تلاششون، این هنر رو به مخاطبان جدید معرفی می کنن. از نوازندگان و سازسازان معاصر می تونیم به افرادی مثل دکتر مجید تکه، علیرضا سلیمانی و عثمان محمدپرست اشاره کنیم که هر کدوم به نوعی، این راه رو ادامه می دن و دوتار رو به آیندگان می سپارن.

دوتار برای نسل های آینده: آموزش و ترویج

حفظ این میراث بزرگ، بدون آموزش و ترویج، واقعاً سخته. خوشبختانه، امروز توی خیلی از شهرها و روستاها، مخصوصاً توی تربت حیدریه و زاوه، کارگاه های ساخت و آموزش دوتار فعال هستن. مثلاً توی یه کارگاه توی تربت حیدریه، چند نفر از هنرجوها مشغول یادگیری ساخت دوتار و چند نفر دیگه هم مشغول آموزش نوازندگی هستن. هنرمندانی مثل محمد حاتمی، با هدف حفظ و احیای سازهای سنتی و مقامی، تمام تلاششون رو می کنن که این هنر زنده بمونه.

نقش نهادهای فرهنگی و آموزشی هم توی این زمینه خیلی مهمه. با برگزاری جشنواره ها، کنسرت ها، کارگاه ها و حتی معرفی دوتار توی رسانه های دیجیتال، می تونیم نسل جوون رو بیشتر با این ساز آشنا کنیم و تشویقشون کنیم که خودشون هم به این دنیای قشنگ قدم بذارن. همین کارهایی که الان داره انجام می شه، مثل ثبت جهانی دوتار و معرفی هنرمندان، به جذب بیشتر مخاطبان کمک می کنه.

نگاهی به فردا: چالش ها و فرصت ها

حفظ یه هنر سنتی مثل دوتار توی دنیای مدرن امروز، چالش های خاص خودش رو داره. یکی از بزرگ ترین چالش ها، جذب نسل جوون و رقابت با انواع سرگرمی های جدیدیه که توی عصر دیجیتال وجود دارن. از طرف دیگه، حمایت مالی از سازسازان و نوازندگان، و تأمین مواد اولیه با کیفیت برای ساخت دوتار، هم از دغدغه های مهم این حوزه است.

اما خب، فرصت های زیادی هم وجود داره. ثبت جهانی دوتار توی یونسکو، یه فرصت طلایی برای معرفی این ساز به دنیا و جذب گردشگران علاقه مند به موسیقی سنتی ایرانه. برگزاری فستیوال های موسیقی مقامی، استفاده از رسانه های دیجیتال و شبکه های اجتماعی برای آموزش و معرفی دوتار، و همچنین ایجاد فرصت های شغلی برای سازندگان و نوازندگان، می تونه کمک زیادی به توسعه پایدار این هنر بکنه. اگه همه دست به دست هم بدیم، می تونیم کاری کنیم که صدای دوتار، همیشه توی گوش ایرانی ها و جهانیان زنده بمونه.

نتیجه گیری

دوتار، بیش از یه سازه؛ اون نمادی از روح بلند و فرهنگ غنی مردمان ایرانه. از ریشه های کهنش توی تاریخ تا نوای دلنشینش که قصه زندگی رو روایت می کنه، و از دستان پرمهر سازندگانش تا پنجه های جادویی نوازندگانش، دوتار یه گنجینه بی نظیره. حالا که این مهارت های سنتی، افتخار ثبت جهانی یونسکو رو هم به دست آورده، مسئولیت همه ما سنگین تره. باید این هویت فرهنگی رو حفظ کنیم، به نسل های بعدی منتقل کنیم و کاری کنیم که صدای دوتار همیشه پیام آور دوستی، صلح و زیبایی هنر ایرانی باشه. پس بیاید همه با هم، برای این ساز ارزشمند آستین بالا بزنیم و ازش حمایت کنیم تا نوای زیبایش تا ابد طنین انداز باشه.