شهر گودال های ناگهانی – برای شما

به گزارش برای شما روزنامه اعتماد نوشت: ۴ ماه بعد از فرونشست میدان ونک حادثه مشابهی در منطقه یک تهران رخ داد. بعد از ظهر جمعه ۱۱ آبان سال جاری جلال ملکی سخنگوی سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی شهر تهران از وقوع فرونشست در خیابان کلهر در مجاورت امامزاده اسماعیل چیذر خبر داد و در توضیح جزییات این حادثه با تاکید بر اینکه این حادثه مصدومی نداشته گفت: «بعد از اعزام سه ایستگاه آتش نشانی به محل حادثه آتش نشانان در محل مشاهده کردند در کنارگذر امامزاده اسماعیل زمین ریزش هایی پیدا کرده و مشخص بود که این ریزش ها در خیابان اصلی نیز صورت گرفته به همین دلیل همکاران من در ابتدا تردد در این محل را ممنوع و چند ساختمان اطراف را نیز تخلیه کردند. در انتهای گودال ایجاد شده مقدار زیادی آب جمع شده بود که به گفته عوامل سازمان آب لوله ها بسته شده بود و هنوز منشا این آب مشخص نبود.»

به دنبال این توضیحات معاون عملیات سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران هم از عملیات ایمن سازی و امدادرسانی در محل و تخلیه دو ساختمان در معرض خطر و هماهنگی لازم برای اسکان اضطراری ساکنان این ساختمان ها خبر داد و گفت: «هم اکنون مسیر حرکتی آب و مسیر احتمالی قنوات که دلیل این فروریزش بوده توسط دستگاه های مانیتورینگ در حال بررسی است و کارشناسان مشغول ارزیابی وضعیت هستند.»

فرونشست در تهران به یک خطر جدی تبدیل شده است. ۵ مرداد امسال در مسیر شمال به جنوب خیابان ولیعصر جنب میدان ونک فرونشست ناگهانی از نوع فروریزش های طولی رخ داد که این حادثه یک مصدوم داشت و به دنبال آن علی بیت اللهی؛ مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه مسکن و شهرسازی نفوذ آب و فرسایش تونلی را دلیل رخداد پدیده فرونشست میدان ونک دانست.

چندی قبل پژوهشکده مطالعات راهبردی وزارت علوم نرخ فرونشست در استان تهران را سالانه ۱۸۰ میلی متر اعلام کرد و از تهدید جدی پدیده فرونشست برای مناطق مختلف شهر تهران و ازجمله بزرگراه های جنوب غربی تهران مانند آزادگان (فرونشست ۱۳ تا ۱۴ سانتی‎متری) مناطق ۱۲ ۱۷ ۱۸ ۱۹ و ۲۱ و چندین خط متروی تهران خبر داد و اعلام کرد که «روزانه در برخی از نقاط جنوب تهران زمین تا ۱۴ میلی متر فرو می نشیند درحالی که زیرساخت‎ها و سازه‎هایی مانند مترو و فرودگاه در این مناطق فعال هستند.»

بیت اللهی در گفت وگوی دیگری در شهریور سال جاری از افزایش نرخ فرونشست در جنوب غرب شهر تهران به ۲۰ سانتی متر در سال ابراز نگرانی کرده بود و گفته بود که این پهنه فرونشستی و در وسعتی در طول ۵۰ کیلومتر و عرض ۳۰ کیلومتر در مناطق ۱۰ ۱۱ ۱۲ ۱۷ ۱۸ و ۱۹ پایتخت ۳ میلیون نفر را در خود جای داده است. بیت اللهی در گفت وگوی جدیدی که به دنبال فروریزش در منطقه چیذر تهران رخ داد به «اعتماد» گفت که مسدود کردن مسیر جریان آب در قنات های تهران از طریق توسعه نامتوازن تهران تراکم ساخت و ساز و بلندمرتبه سازی و همچنین احداث خطوط مترو در مسیر قنات های شهر به یک خطر جدی برای کل پایتخت تبدیل شده درحالی که با وجود پررنگ شدن چنین خطری در سال های اخیر هیچ بودجه ای برای سنجش این خطر و روش های پیشگیرانه و کنترل این خطر اختصاص نیافته است.

روز جمعه فرونشستی در منطقه چیذر تهران اتفاق افتاد که بعد از میدان ونک دومین فرونشست تهران در سال جاری است. در سال های گذشته هم سابقه فرونشست در خیابان مولوی و اتوبان همت و اتوبان آزادگان را داشتیم. تهران با چه خطری از نظر فرونشست مواجه است؟

پدیده فروریزش زمین و ایجاد فروچاله های متعدد در سطح معابر و در مجاورت ساختمان ها و خطرات و ریسک های این پدیده در تهران سابقه دار است. در اواسط دهه ۱۳۹۰ فروریزش بزرگ منطقه شهران را داشتیم و سپس در خیابان پیامبر میدان قیام میدان محمدیه خیابان مولوی روبه روی بیمارستان اکبرآبادی سه راه خیام ضلع شمالی میدان انقلاب و میدان ونک به صورت موضعی و در ابعاد کوچک در نواحی شمال و جنوب تهران این پدیده رخ داده و یک پتانسیل خطر عمده در شهر تهران تلقی می شود. به نظر من یکی از دلایل اصلی وقوع این پدیده وجود رشته قنات های متعدد رها شده در زیر سطح زمین تهران است. طول رشته قنات های شناسایی شده و به نقشه درآمده در شهر تهران حدود ۶۰۰ کیلومتر است و برآورد می شود که معادل همین طول نیز رشته قنات های ناشناخته در شهر تهران وجود دارد که زیر ساختمان ها و زیر خاک به مرور زمان مدفون شده درحالی که تونل های این قنات ها مثل سابق وجود دارد و یک خطر بالقوه است. در یک پیمایشی که بر همین رشته قنات های تهران داشتم معلوم شد که از سمت شرق به غرب شهر تهران هر ۵۰۰ متر یک رشته قنات داریم و حدود ۵۰ هزار حلقه چاه قنات هم شناسایی شده و به همین تعداد نیز حلقه چاه مدفون در شهر تهران وجود دارد. این قنات ها در ان زمانی که تهران عمدتا اطراف ری متمرکز بود فعال بود ولی رشد ناموزون و ناگهانی تهران موجب شد که این رشته های حفرات متعدد در زیر ساختمان ها و خاکبرداری ها و خاکریزی ها مدفون شود که این وضع متاسفانه گواهی بر رشد ناموزون تهران است. تمام زمین هایی که از آب این قنوات استفاده می کردند تبدیل به ساختمان شدند و قنات ها که زمانی مالک خصوصی داشتند و به دلیل نقش بسیار مهمی که برای اراضی باغات و زراعی داشتند توسط مالکان نگهداری می شدند رها شدند. امروز این قنوات از نظر حقوقی مالکیت حقیقی دارند ولی از نظر واقعی در سطح زمین بلاصاحب و رها شده اند. تونل های زیرسطحی و نزدیک به سطح زمین این قنوات رهاشده در اقصی نقاط شهر تهران یک پتانسیل خطر ایجاد کرده چرا که با گودبرداری های ساختمانی رشته قنات ها قطع و به صورت غیراصولی مسدود می شوند درحالی که در زمان بارندگی آب درون این رشته قنات ها جریان پیدا می کند اما در مسیر جریان خود به مانع ساختمانی و زیرزمین ها و دیواره های مستحدثات برخورد کرده و به اصطلاح پشته می کند و جمع می شود. این آب زیر سطح زمین راه خودش را باز می کند و در همین مسیر دوباره حفره های متعددی در زیر زمین ایجاد می شود که بر اثر ترافیک و ارتعاشات محیطی سقف این حفره های زیر سطحی ریزش کرده و این حفره ها کم کم به سطح زمین نزدیک می شوند تا درنهایت در یک فاصله نزدیک به سطح به طور ناگهانی فروریزش های متعددی ایجاد می کنند که نمونه های بسیار زیادی از این فروریزش ها را در تهران شاهدیم و آخرین نمونه هم ۱۱ آبان امسال در حوالی خیابان کلهر در حوالی امامزاده اسماعیل چیذر رخ داد. البته من در مورد ارتباط دقیق این فروریزش با قنات تحقیق میدانی نداشتم ولی می تواند به عنوان یکی از احتمالات مطرح باشد چون بالادست محل حادثه یک رشته قنات ۹۰۰ متری از بلوار اندرزگو از شمال به سمت بزرگراه صدر و به سمت جنوب امتداد دارد که باید نقش این قنات در این حادثه بررسی شود. ضرورت دارد درخصوص صیانت از قنات ها و آب شستگی های ناشی از نشت آب از لوله های آب شرب تهران و همچنین گودبرداری ها و اثرات مکشی آنها بر آب و ایجاد فروریزش تمرکز شود چون شهر تهران و آبرفت های تهران مستعد فروریزش های متعدد هستند. یکی دیگر از دلایل فروریزش ها در شهر تهران آب شستگی های ناشی از نشت پرفشار آب از لوله کشی آب شرب تهران است که طبق بررسی های ما فروریزش اخیر در میدان ونک فروریزش در ضلع شمالی میدان انقلاب و همچنین فروریزش خیابان مولوی روبه روی بیمارستان اکبرآبادی بر اثر نشت پرفشار آب از لوله های آب شرب اتفاق افتاد چون این نشت موجب آب شستگی زیر سطحی و ایجاد حفره در زیرزمین می شود که این حفره ها با ترافیک و ارتعاشات محیطی ریزش می کند و ممکن است فروچاله های خطرزایی در زمین و در سطح معابر ایجاد کند. تا امروز فروریزش های متعدد تهران ۴ قربانی گرفته است؛ یک آتش نشان و یک کارگر که در حادثه فروریزش میدان قیام زیر تلی از خاک دفن شدند و حادثه شهران هم دو قربانی داشت. تعدد قنات ها و تعدد حفرات متعدد زیر خاک شهر تهران یک خطر جدی را به ما گوشزد می کند و احتمال تلفات انسانی در صورت وقوع فروریزش در زمان اوج ترافیک یا تراکم جمعیتی در یک منطقه بسیار زیاد خواهد بود.

با توجه به اینکه نقشه دقیق شهر تهران دراختیار شهرداری تهران استآیا در زمان صدور مجوز ساخت و ساز شهرداری نباید وجود این خطرات را در منطقه بررسی کند؟

درخصوص زون های مستعد فروریزش زمین و قنات های موجد فروریزش هم در شهر تهران و هم در کل کشور با یک نقص حقوقی مواجهیم. طبق اسناد مالکیت قنات ها شخصی و حقیقی است و در زمان های قدیم هر رشته قنات به نام یک شخص بوده و صاحب داشته و به دلیل ارزشمندی آب قنات از این رشته قنات ها نگهداری می شده است. در زمان های قدیم این رشته قنات ها در مناطق خارج از محدوده مسکونی واقع شده بود ولی امروز در تمام شهر با ساخت و ساز مواجهیم در حالی که مالکیت قنات ها همچنان به نام همان اشخاصی است که امروز در قید حیات نیستند و حتی نواده هایشان هم از دنیا رفته اند و قنات هم از حیز انتفاع خارج و رها شده و حتی باغات و زمین های زراعی اطراف ری و تهران هم به ساختمان مسکونی و غیرمسکونی تبدیل شده در حالی که هیچ تکلیف قانونی هم ایجاد نشده که یک دستگاه اجرایی مثل شهرداری و وزارت نیرو مسوولیت نگهداری و حفظ حریم این قنات ها و ضوابط ساخت و ساز مرتبط با وجود این رشته قنات ها را عهده دار شود. امروز بسیاری از قنات های دارای آب در آبیاری فضای سبز شهری یا حتی در محوطه دانشگاه ها یا بعضی ادارات دولتی مورد استفاده قرار می گیرند ولی به دلیل همین نقص قانونی وقتی این قنات ها دچار خرابی می شوند هیچ مسوول حقوقی برای نگهداری از این قنات ها وجود ندارد. به نظر من در تهران مهم ترین اولویت برای کاهش فروریزش های زمین تعیین تکلیف مسوولیت نگهداری قنوات است و البته ذی صلاح ترین ارگان برای این مسوولیت هم شهرداری تهران است چون هم از آب قنات برای آبیاری فضای سبز استفاده می کند و هم از نظر حاکمیتی امکان و قدرت کنترل و نگهداری قنوات را دارد. لازم است که برای استحکام این قنوات هزینه هایی صرف شود که متاسفانه تا امروز چنین هزینه ای اختصاص داده نشده و وضعیت قنات ها دچار بلاتکلیفی است.

با توجه به طول ۱۲۰۰ کیلومتری قنات های شناخته شده و ناشناخته در شهر تهران کدام مناطق با خطر بیشتر فروریزش مواجهند؟

توجه داشته باشیم که این فروریزش ها عوارض توسعه ناپایدار و ناموزون شهری است. تمام مناطق تهران رشته قنات های متعدد دارند اما تمام این رشته قنات ها به صورت قیفی شکل از شمال به سمت مناطق جنوبی شهر متمرکز می شوند. مرکز تهران منطقه ۱۲ و محدوده شهرری تراکم قنات ها بیشتر است اما رشته قنات های شمالی تهران در منطقه یک به دلیل نوع خاک و عدم چسبندگی خاک های سطحی این منطقه خطر ریزش های متعدد را تشدید می کند. مناطق غربی و شمال غربی تهران هم بیشتر از بقیه مناطق با خطر فروریزش مواجهند. به طور میانگین از شرق به غرب تهران به فاصله هر ۵۰۰ متر یک رشته قنات داریم اما در جنوب تهران این فاصله بسیار کوتاه تر و فاصله قنات ها به یکدیگر بسیار نزدیک تر و بنابراین تراکم قنات ها در جنوب تهران بیشتر است و البته در شمال و شمال غرب هم فروریزش های متعددی را شاهد بوده ایم.

آیا عمق چاله در منطقه مواجهه با خطر فرونشست قابل تخمین است؟ آیا می توان تخمین زد که مثلا اگر در این منطقه فرونشستی اتفاق بیفتد ممکن است در حد یک حفره کوچک باشد و در منطقه دیگر به اندازه ابعاد یک خودروی سواری و در منطقه دیگر معادل ابعاد یک اتوبوس؟ آیا چنین تخمینی امکان پذیر است؟

روش های مطالعاتی ژئوفیزیکی امکان بررسی و آگاهی از ابعاد حفرات سطحی زمین را به ما می دهد ولی چنین مطالعاتی نیازمند هزینه هنگفت است چون باید متر به متر تهران مورد پیمایش قرار بگیرد. البته تاکنون چنین اعتباراتی تخصیص داده نشده چون این مطالعات اولویت اصلی نیست و بنابراین تا زمان وقوع حادثه از ابعاد این حفره ها که گاه از یک یا دو متر تا ۲۰ الی ۳۰ متر قطر دارند مطلع نخواهیم شد.

تا امروز هیچ هزینه ای برای چنین پژوهشی تخصیص داده نشده؟

تا امروز هزینه ای برای شناسایی دقیق این پدیده ها و آنومالی های زیر سطحی و نقطه گذاری و تدوین اقدامات کنترلی برای این حفره ها اختصاص داده نشده در حالی که اگر این حفره ها قبل از ریزش شناسایی شوند با عملیات مهندسی و با تزریق مواد مخصوص از نوع جنس خاک قابل ترمیم هستند و می توان از فروریزش جلوگیری کرد. البته در برخی مناطق هم این حفره ها زیر ساختمان ها و معابرند و شناسایی آنها امکان پذیر نیست. بنابراین غیر از این مطالعات پرهزینه تنها راه ممکن محافظت از قنات ها ترمیم و جلوگیری از فروریزش در نقاط قابل مشاهده است تا از نظر ایمنی شهری به سطح قابل قبولی برسیم.

با توجه به وجود گسل های متعدد و تونل های عمیق مترو و تراکم ساخت و ساز در کنار حفره های توخالی منشعب از قنات ها در شهر تهران شرایط پایتخت تا چه حد با بحران مواجه است؟

ساخت و سازها و به ویژه بلندمرتبه سازی ها نیازمند گودبرداری های عمیق تر هستند. این گودبرداری ها محل رگ – آب ها و قنات را قطع می کنند. تداوم پروژه ساختمانی به کور کردن غیرکارشناسانه مسیر و رگ – آب ها و قنوات منجر می شود و با احداث دیواره های بتونی رشته های متصل قنات هم مسدود می شود. چنین رفتاری با قنوات مثل مسدود کردن خروجی لوله ای است که آب در آن جاری باشد. در زمان بارندگی ها که آب در داخل تونل های طبیعی یا قنات های تهران نفوذ می کند در مسیر خود به دیواره های گودبرداری شده ساخت و سازها می خورد و پشته می کند و جمع می شود. این دیوارها جریان آب را متوقف نمی کند بلکه جریان آب راه خودش را زیرزمین باز می کند و در مسیر خود شستگی های عمیق و گسترده ای در زیر زمین ایجاد می کند که البته تا وقتی این حفره ها به ابعاد مشخصی نرسند فروریزش و فروچاله ها را در سطح مشاهده نخواهیم کرد. بر اثر استمرار آب شستگی ها ابعاد حفرات زیرسطحی هم گسترش پیدا می کند و حتی به اندازه یک اتاق بزرگ وسعت می گیرد تا اینکه به ناگهان سطح این حفره در اثر ارتعاشات ناشی از ترافیک و… ریزش می کند که در واقع همین گودال ها و فروچاله های عمیقی است که در سطح زمین می بینیم و البته هرقدر ابعاد این حفره ها بزرگ تر باشد خطر بیشتری دارند. این حفره ها اگر زیر ساختمان ها و معابر باشند ممکن است موجب فروریزش ساختمان و معابر شوند که چنین فروریزشی را در خیابان پیامبر شاهد بودیم که حفره ایجاد شده در سطح زمین یک خودرو را بلعید. این فروریزش ها می تواند باعث گسیختگی انواع لوله های گاز و آب در زیرزمین شده و به نشت گاز و آتش سوزی و قطع آب منجر شود.

تونل های مترو در زیر زمین تهران تا چه حد خطر فرونشست را تشدید می کنند؟

متروی تهران تونل بتونی مقاوم و مسلحی دارد اما خطوط شرق به غرب مترو مسیر قنات ها را در یک فاصله بسیار طولانی و به طور کامل قطع کرده که این وضع هم منجر به پشته کردن آب و آب شستگی شدید می شود که نمونه بارز این آسیب را در خشک شدن «چشمه علی» در شهرری شاهد بودیم که این اثر ماندگار خاطره برانگیز تهران بعد از احداث ایستگاه خط ۷ مترو در آن منطقه متاسفانه خشک شد. بنابراین با خطوط مترو
رگ – آب های تغذیه کننده جنوب تهران قطع می شوند و این قطع شدگی ها به اثرات فروریزشی و قطعی آب و سایر مشکلات در جنوب تهران منجر خواهد شد.

پایان خبر برای شما