اصفهان، اقلیم معناست – برای شما

برای شما/اصفهان خیال، غیرمادی، آیینی، رویایی، قدسی، والایی و متعالی است؛ اصفهان نیز یک شهر مناسکی است و چنین شهری قادر به عوض کردن سطح خود و تغییر سطح حضور ما است، به این معنا که بلافاصله مکان به پلکانی برای بالا رفتن بدل می شود.

این بخشی از جملاتی است که حمیدرضا شعیری، زبان شناس و استاد نشانه و معناشناسی دانشگاه تربیت مدرس، بعدازظهر چهارشنبه (5 اردیبهشت ماه)، در موزه عصار خانه شاهی واقع در میدان نقش جهان بیان کرد.

او در این جلسه صحبت های خود را با طرح دو پرسش (چرا شهر معنا می دهد و چگونه معنا می دهد؟) آغاز کرد و گفت: وقتی می گوییم چیزی برای ما معنا دارد، یعنی آن چیز در ما اثر گذاشته و آن اثر به این دلیل است که هم ازنظر درونی (معنایی، مفهومی) و هم ازنظر بیرونی و در بیرون از ما و بر بیرون ما، تاثیرگذار است.

این استاد نشانه و معناشناسی سپس با طرح این پرسش که انسان چگونه مسیر بالایی را طی کرده است، ادامه داد: انسان از طریق خط، مسیر بالایی را طی کرده است. خط همواره به انسان اجازه داده تا به طور عمودی در فضا حرکت و مسیر بالا رفتن را طی کند. در معماری نیز از خطوط عمودی برای اوج گرفتن و کشیده شدن به آسمان، بهره گرفته می شد. پس از آن انسان خط منحنی یا چرخشی را ایجاد کرده تا از دو طریق به بالا برود، انسان پس از چرخش در خط گرد، به نقطه واحدی در بالا رسیده است.

شعیری خاطرنشان کرد: همه شهرهای ما انضباطی هستند؛ مدارس، نیروی انتظامی، درمانگاه و شرکت ها و غیره همه با همان هدف انضباطی هستند اما فضای برخی شهرها، به گونه ای طراحی شده که از این فضای انضباطی عبور کرده و به فضای خیالی نزدیک می شوند. اصفهان از میان شهرهای جهان، این قدرت را دارد که فضای انضباطی را رد کرده و ما را به سمت فضای خیالی حرکت می دهد.

او ادامه داد: یکی از کارهایی که معنا در شهر انجام می دهد، رهاییِ انسان ها از مرگ آفرینی و ایجاد حیات آفرینی است. عوامل و عناصری مقاومت در برابر مرگ را افزایش می دهد که یکی از آن ها به دلیل تولید و گسترش عالم خیال، فضاهای شهری هستند. شهرها با عقب راندن اندیشه مرگ در خیال، سبب ایجاد احساس خوشبختی و رضایت در انسان می شوند.

این معناشناس سپس با طرح این پرسش که چگونه شهرها به ایجاد احساس رضایت کمک می کند؟ گفت: اولین نکته، شهر مناسکی است . شهرها تاریخ های متفاوتی دارند. شهر مناسکی تعریف مناسبی برای اصفهان است؛ به دلیل اینکه هر نقطه ای از شهر قادر است ما را در برابر مواجه شدن با آن نقطه از جنبه مادی دور کرده و به عالم خیال وصل کند. خیال، غیرمادی، آیینی، رویایی، قدسی، والایی و متعالی است. شهر مناسکی قادر است بلافاصله سطح خود را عوض کرده و سطح حضور ما را تغییر می دهد. به این معنا که بلافاصله مکان به پلکانی برای بالا رفتن بدل می شود.

امکان نفوذ بدون فاصله در میدان نقش جهان

این استاد دانشگاه بیان کرد: شهرها با دو چهرۀ بانقاب و نقاب دریده، ظاهر می شوند. شهرهای مدرن دارای نقاب هستند. یکی از مکان هایی که ما در آن با هیچ گونه نقابی مواجه نمی شویم، میدان نقش جهان است که به محض قرار گرفتن در آن، به نور، اکسیژن، آسمان و ابرها دسترسی داشته و امکان وصل شدن و گریز از خود به واسطه نردبان خیال را داریم. اگر طبقه دوم حجره های دور میدان نقش جهان را در نظر بگیریم، پوشش های سفید تورفته طبقات دوم کافی است که ما را با این نقاب ریختگی مواجه کند. نقاب نداشتن به معنای شفافیت و نور است. با تکرار این پوشش های سفید در خود، فضا تبدیل به یک فضای موسیقایی شده و هرکدام مانند نوت موسیقی به هم چسبیده و ادامه خیال را ممکن می کنند.

شعیری معماری را عامل مقاومت میدان نقش جهان در برابر امر کلان دانست و افزود: در این میدان، خطوط از طریق آجرها به هم متصل شده و درعین حال جدا هستند. در این میدان، غلبه امر جزء بر امر کلان آشکار است که ما را به خیال می برد. آنچه ما را به ماندن در میدان نقش جهان سوق می دهد، جزیی بودن میدان، آجرها، منحنی ها، طاق ها، مناره ها، گنبدها و ستون های ایوان عالی قاپو و … است. بندهای بین آجرها، درها، حجره ها، شکل درها و دهانه ها همه در این جزء شریک هستند؛ اما مهم ترین نکته آن، آجرهایی است که از هم جداشده و به هم می چسبند. نکته بعدی موسیقی است.

این استاد نشانه و معناشناسی این پرسش را مطرح کرد که چگونه فضا قادر به تولید ضرب آهنگ است و چگونه ضرب آهنگ در ما تغییر ایجاد می کند و سپس در پاسخ گفت: هنگام قرار گرفتن در میدان نقش جهان، ریتمِ ما تغییر کرده و کند می شود. با قرار گرفتن در میدان نقش جهان، ریتم حرکتی ما به تعادل رسیده و این تعادل، مقاومت در برابر مرگ اندیشی است؛ و این گونه است که فضا در معنا شکل می گیرد. به این معنا که احساس سبکی و رهایی کرده و نمی خواهیم از این فضا دور شده و حس می کنیم در جایی هستیم که از مدت ها پیش به ما تعلق داشته ایم و این یعنی صمیمیت .

این استاد دانشگاه ادامه داد: فضاهایی مانند میدان نقش جهان، فضاهایی هستند که ما بلافاصله امکان نفوذ در فضا و سپس رهایی در آن را داشته و به همین دلیل ریتم بدن ما متعادل می شود. بعضی اوقات انسان ها برای دیدن فضایی باید تلاش بسیار کنند ولی برخی فضاها مانند میدان نقش جهان با همه وجود خود را در دستان ما قرار داده و این نفوذپذیری است .

این معناشناس ضمن اشاره به انواع مکان ها توضیح داد: مهم ترین مکان و همان مکانی که معنا می سازد را مکان های هستایشی، وجودی یا هستی محور دانست و بیان کرد: بلافاصله زمان قرار گرفتن در این مکان، وجود ما را ادامه داده و تبدیل به پلکانی شده که ما را به بالابرده و ادامۀ ما است نه جدای از ما؛ مکان به طور پدیدار شناختی بخش وجودی من است نه جدا از تن من و هردو نیز یکدیگر را ادامه داده و این گونه وصل شدن به خیال راحت تر است. 

او با اشاره به اینکه فضا معرفت و شعور دارد، افزود: اوج دسته بندی پس از مکان های وجودی، مکان های امتزاجی است. به این معنا که در این مکان نه تنها مکان ادامه من و من ادامه مکان هستم، بلکه گویا مکان مادیات مکانی خود را نیز ازدست داده و جنبه فیزیکی مکان و تن من محوشده و هر دوبه یک توده در حال بخار تبدیل می شویم. امتزاج وجه جوهری حضور در مکان است. در این حالت، طاق ها، گنبدها و مناره ها مانند عروسی در لباس سفید یا نور یکپارچه، یک آیینه را تشکیل می دهند که آیینه در آیینه شده و در یک کلام به وضعیت ناب می رسیم که معصومیت حضور بوده و مکان به درجه والای حضور می رسد. در اینجا هیچ چیزی برای ما نامحرم نیست.

پایان خبر برای شما